همگرایی اقتصادی ایران با کشورهای همسایه در چارچوب دیپلماسی اقتصادی نوین

در شرایطی که تنش‌های سیاسی و تحریم‌های بین‌المللی به عنوان تهدیدی دائمی اقتصاد کشورهایی مانند ایران را تحت تاثیر قرار داده است، دیپلماسی اقتصادی استراتژی‌ای است که نقش مهمی در حفظ ثبات و رشد ایفا می‌کند. ایران کشوری است که با موقعیت جغرافیایی عالی خود و ۱۵ همسایه پرظرفیت، می‌تواند با روابط منطقه‌ای مستحکم تجارت خود را دگرگون کند. این همان محوری است که دیپلماسی اقتصادی جدید ایران بر آن تمرکز دارد: تقویت ارتباطات با عراق، ترکیه، روسیه، کشورهای آسیای میانه و حوزه خلیج فارس، که نه تنها موجب گسترش تجارت می‌شود، بلکه سپر محکمی در برابر تحریم‌های خارجی ایجاد می‌کند.

مفهوم دیپلماسی اقتصادی نوین و اهمیت آن برای ایران

دیپلماسی اقتصادی را می‌توان هنر استفاده از ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک برای پیشبرد هدف‌های اقتصادی تعریف کرد. این مفهوم بسیار فراتر از مذاکرات معمول می‌رود و شامل انعقاد پیمان‌های تجاری، تسهیل جابه‌جایی کالا در مرزها، ایجاد سامانه‌های پرداخت جایگزین و حتی بهره‌گیری از مشترکات فرهنگی برای گسترش مبادلات تجاری می‌شود. در رویکرد جدید این دیپلماسی، تمرکز اصلی بر “همسایگی هوشمند” قرار دارد، به این معنا که روابط با کشورهای همجوار علاوه بر ابعاد اقتصادی، ابعاد راهبردی و پایداری نیز پیدا می‌کند.

دیپلماسی اقتصادی در ایران

برای ایران، اهمیت این دیپلماسی اقتصادی خیلی بیشتر است. در شرایطی که تحریم‌های غربی، واردات کالاهای مهم مانند تجهیزات صنعتی را تحت تأثیر قرار داده و هزینه‌ها را افزایش داده است، کشورهای همسایه بیش از ۷۰ درصد از تجارت غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند. این راهبرد، یک جایگزین باثبات برای بازارهای اروپا و آمریکا فراهم می‌کند که معمولاً با نوسانات سیاسی روبرو هستند. به عنوان نمونه، وزیر امور خارجه ایران در کنفرانس دیپلماسی استانی مهر ۱۴۰۴ تأکید کرد که روابط اقتصادی با همسایگان می‌تواند اثرات تحریم‌ها را خنثی کند و به رشد ۷ درصدی صادرات غیرنفتی بینجامد. تصور کنید یک تاجر تازه‌کار که پیش از این به بازارهای اروپایی وابسته بود؛ اکنون با تمرکز بر همسایگان می‌تواند هزینه‌های حمل و نقل را تا ۳۰ درصد کاهش دهد و سریع‌تر به سوددهی برسد.

علاوه بر این، دیپلماسی اقتصادی به ایران کمک می‌کند تا سهم کالاهای صنعتی را در صادرات خود افزایش دهد. به جای تکیه بر صادرات مواد خام مانند نفت و مواد معدنی، تمرکز بر محصولات صنعتی مانند ماشین‌آلات و کالاهای دانش‌بنیان، ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند. این راهبرد نه تنها برای فعالان حرفه‌ای سود بیشتری دارد، بلکه برای صاحبان کسب‌وکارهای کوچک هم فرصتی فراهم می‌کند تا به زنجیره تأمین منطقه‌ای بپیوندند. در نهایت، این همکاری اقتصادی مانند پلی است که ایران را به بازار ۵۰۰ میلیونی منطقه متصل می‌کند و تحریم‌ها را به فرصتی برای خودکفایی تبدیل می‌نماید.

روند گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه

روند گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه، داستان یک پیشرفت تدریجی است که در سال‌های اخیر سرعت بیشتری گرفته است. این روابط تنها بر پایه مبادلات تجاری نیستند، بلکه بر اساس توافقنامه های تجاری ایران مانند پیمان تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا، که شامل روسیه و کشورهای آسیای مرکزی می‌شود، شکل گرفته اند. این توافق‌ها امکان دسترسی بدون تعرفه به بازارهای بزرگ منطقه‌ای را فراهم کرده و به عنوان جایگزین مؤثری برای بازارهای غربی عمل می‌کنند.

عراق

روابط تجاری ایران با عراق همچون رودخانه‌ای پرآب در جریان است. صادرات ایران به عراق در هفت ماه اول سال ۱۴۰۴ به بیش از ۷٫۶ میلیارد دلار رسیده که بیشتر شامل کالاهای مصرفی و صنعتی مانند مواد غذایی و مصالح ساختمانی می‌شود. این رشد ۱۵ درصدی، حاصل توافق‌های مرزی و دیپلماسی فعال بین دو کشور است. برای واردکنندگان عراقی، کالاهای ایرانی هم مقرون به صرفه هستند و هم در دسترس، و برای صادرکنندگان ایرانی نیز بازاری پایدار و قابل اطمینان در برابر نوسانات بازارهای غربی ایجاد کرده‌اند.

ترکیه

روابط تجاری با ترکیه، این همسایه غربی، در سه ماهه اول سال ۱۴۰۴ با حجم مبادلات تجاری نزدیک به ۲.۲ میلیارد دلار، رشد ۱۰ درصدی را نشان می‌دهد. تمرکز بر حوزه‌های انرژی، محصولات کشاورزی و کالاهای صنعتی، این پیوند اقتصادی را مستحکم‌تر کرده است. اگرچه رقابت در بازارهای مشترک همچنان چالش‌برانگیز است، اما توافق‌های دوجانبه مانند تسهیل شرایط حمل و نقل، این چالش‌ها را قابل مدیریت کرده است. صاحبان کسب و کارهای ایرانی می‌توانند از این فرصت برای گسترش صادرات محصولات صنعتی خود استفاده کرده و سهم بیشتری از این بازار را به دست آورند.

روسیه

روابط تجاری ایران با روسیه که حجم آن در سال ۱۴۰۳ به حدود ۵ میلیارد دلار رسید، در سه سال گذشته موجب دو برابر شدن صادرات صنعتی ایران بوده است. تحریم‌های مشترکی که علیه هر دو کشور اعمال شده است، آن‌ها را به سمت همکاری بیشتر سوق داده است. برای تازه‌کاران، این بازار فرصت مناسبی برای صادرات کالاهای دانش‌بنیان فراهم می‌کند، در حالی که فعالان حرفه‌ای بهتر است از مسیرهای تجاری شمال-جنوب استفاده کنند.

آسیای مرکزی

در منطقه آسیای مرکزی شامل کشورهایی مانند قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان، حجم تجارت با ایران در سال ۱۴۰۳ در حدود سه تا چهار میلیارد دلار بوده است که با کمک توافقنامه اتحادیه اقتصادی اوراسیا رشد ۲۰ درصدی را تجربه کرده است. این منطقه مثل پلی اقتصادی برای دسترسی به بازارهای اوراسیا است و ایران می‌تواند با افزایش صادرات محصولات صنعتی خود، جایگاهش را در این بازار تقویت کند.

خلیج فارس

در منطقه خلیج فارس شامل امارات، عربستان و عمان، حجم تجارت به ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار رسیده که نشان‌دهنده بهبود روابط با عربستان پس از توافق سال ۱۴۰۲ است. صادرات محصولات پتروشیمی و صنعتی در این مسیر روند رو به رشدی دارد و این همکاری، راهی عالی برای جایگزینی بازارهای غربی به شمار می‌رود. به عنوان نمونه، توافق‌های تازه‌ای که با کویت به امضا رسیده است، بر گسترش تجارت و جذب سرمایه‌گذاری تمرکز دارد.

این روندها نشان می‌دهند که همگرایی اقتصادی، ایران را از وابستگی به غرب رها کرده و به سمت صنعتی‌سازی صادرات سوق می‌دهد.

تحلیل تجارت ایران با همسایگان

بر اساس آمارهای گمرک ایران، کل حجم تجارت غیرنفتی با کشورهای همسایه در هفت ماه اول سال ۱۴۰۴ به ۳۸٫۱۵۴ میلیارد دلار رسیده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۱ درصد رشد داشته است. در همین حال، اگرچه کسری تجاری کلی ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۴٫۶ میلیارد دلار ثبت شده است، اما در تجارت با همسایگان، یک موازنه تجاری مثبت ۱۱ میلیارد دلاری به دست آمده است. این ارقام بر اساس گزارش‌های گمرک ایران و به‌روزرسانی نوامبر ۲۰۲۵ سازمان تجارت جهانی ارائه شده‌اند.

عراق و امارات شرکای تجاری اصلی ایران به شمار می‌روند، در حالی که روسیه و کشورهای آسیای مرکزی از پتانسیل رشد بالایی برخوردارند. نکته قابل توجه، افزایش سهم کالاهای صنعتی در صادرات به روسیه از ۳۰ درصد به ۵۰ درصد در طی سه سال گذشته است. برای تازه‌کاران، این ارقام نشان می‌دهد که تمرکز بر صادرات کالاهای صنعتی مانند ماشین‌آلات در مقایسه با صادرات مواد خام، سودآوری بیشتری دارد. با این وجود، اگرچه چالش‌هایی مانند کاهش ۲۰ درصدی تجارت با روسیه به دلیل تحریم‌های ثانویه وجود دارد، اما در کل این آمار موفقیت دیپلماسی اقتصادی ایران را تأیید می‌کند.

فرصت‌ها و تهدیدهای منطقه‌ای در همگرایی اقتصادی

همکاری اقتصادی با کشورهای همسایه، فرصت‌های بسیار گسترده‌ای را پیش روی ایران قرار داده است. یکی از مهم‌ترین این فرصت‌ها، دسترسی به بازار منطقه‌ای با ۵۰۰ میلیون مصرف‌کننده است. برای نمونه، تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان دسترسی بدون پرداخت عوارض گمرکی به بازار ۱۸۰ میلیون نفری این اتحادیه را فراهم می‌کند. در حوزه خلیج فارس نیز توافق‌های تازه با عربستان، سطح مبادلات تجاری را به میزان دوره قبل از سال ۱۳۹۷ بازگردانده و صادرات کالاهای صنعتی ایران را تقویت می‌کند. همچنین دیپلماسی استانی، مانند همایشی که در مهر ۱۴۰۴ در مشهد برگزار شد، فرصت‌های تازه‌ای برای صادرکنندگان کوچک به وجود آورده و استان‌های مرزی را به کانون‌های فعال تجاری تبدیل کرده است.

این فرصت‌ها موقعیت ایران را به عنوان پلی میان آسیا و اروپا تقویت کرده و تحریم‌ها را به عاملی برای توسعه صنعتی تبدیل می‌کند. برای فعالان اقتصادی، این شرایط به معنای پیوستن به زنجیره تأمین منطقه‌ای با هزینه‌های کمتر است. اما در کنار این فرصت‌ها، تهدیدهایی نیز وجود دارد: تحریم‌های غربی واردات ماشین‌آلات و کالاهای سرمایه‌ای را تحت تأثیر قرار داده و با افزایش هزینه‌ها، دسترسی به فناوری‌های روز را محدود کرده است. رقابت‌های سیاسی مانند نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی و نوسانات بازار انرژی نیز امنیت منطقه را با چالش مواجه کرده‌اند. علاوه بر این، استانداردهای سازمان بین‌المللی مبارزه با پول‌شویی (FATF) انجام تراکنش‌های ارزی را دشوار ساخته است. اگر این تهدیدها به درستی مدیریت نشوند، می‌توانند رشد صادرات صنعتی را کند کنند، اما با دیپلماسی کارآمد می‌توان آن‌ها را به فرصت تبدیل کرد.

پیشنهاد راهبردهای تقویت همکاری با کشورهای همسایه

برای ارتقای همکاری اقتصادی ایران با کشورهای همسایه به راهکارهای عملی نیاز داریم. هدف نهایی، تبدیل ایران به یک قطب صنعتی در منطقه است. بر پایه گزارش‌های تازه، تمرکز بر فروش کالاهای صنعتی می‌تواند تجارت با همسایگان را ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش دهد، به ویژه اگر با توسعه و بهبود سیستم حمل و نقل همراه شود. اکنون بیایید این راهبردها را دقیق‌تر بررسی کنیم.

تقویت دیپلماسی استانی و محلی

برای ارتقای دیپلماسی اقتصادی، تمرکز بر تقویت روابط استانی و مرزی (مانند آذربایجان غربی، خراسان رضوی و هرمزگان) کلیدی است. ایجاد دفاتر تجاری مشترک با کشورهای همسایه مانند عراق و ترکیه، دسترسی مستقیم به بازارهای آنها را فراهم کرده و برای تازه‌کاران مناسب است. این مدل با پشتیبانی دولت و شبکه‌های محلی، بدون نیاز به سرمایه زیاد قابل اجراست و طبق کنفرانس دیپلماسی استانی مهر ۱۴۰۴، می‌تواند صادرات غیرنفتی را ۱۵ درصد افزایش دهد. همچنین، برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی در کشورهای همسایه، مطابق برنامه هفتم توسعه، تولیدکنندگان کوچک را به خریداران خارجی وصل کرده و سهم صنعتی‌سازی را از ۳۰ به بیش از ۴۰ درصد می‌رساند.

تمرکز بر صادرات صنعتی و غیرنفتی

راهبرد مهم دیگر، تمرکز بر افزایش صادرات صنعتی و غیرنفتی است. ایران می‌تواند با ارتقای سهم محصولات صنعتی مانند تجهیزات الکترونیکی، کالاهای دانش‌بنیان و ماشین‌آلات در صادرات، وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش دهد. دسترسی بدون تعرفه به بازارهای بزرگ از طریق توافق‌نامه‌های تجاری با کشورهایی مانند روسیه و ترکیه، فرصت مناسبی برای این هدف فراهم کرده است. برای تحقق این امر، لازم است شرایط و مجوزهای صادرات کالا مانند دریافت کارت بازرگانی و مجوزهای مربوطه ساده‌تر شود تا صادرکنندگان کوچک و متوسط بتوانند سریع‌تر به بازارهای منطقه‌ای وارد شوند.

از سوی دیگر، تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی توسط شرکت‌های کوچک می‌تواند به افزایش حجم صادرات و کاهش هزینه‌ها کمک کند. بر اساس گزارش‌های اخیر، این راهبرد در صورت تمرکز بر تولیدات سفارشی‌شده برای بازارهای محلی، می‌تواند صادرات صنعتی به منطقه آسیای مرکزی را دو برابر کند. همچنین با توجه به تأثیر تحریم ها بر واردات فناوری‌های پیشرفته، می‌توان از روابط با همسایگان برای واردات تجهیزات مدرن استفاده کرد و سپس آن را به صادرات محصولات صنعتی تبدیل نمود.

توسعه زیرساخت‌های لجستیکی

برای موفقیت در صادرات، توسعه زیرساخت‌های لجستیک مانند مسیرهای تجاری شمال-جنوب و شرق-غرب ضروری است. این اقدام تا ۳۰٪ از هزینه حمل‌ونقل می‌کاهد، صادرات صنعتی را تسهیل می‌کند و چالش‌های ناشی از تحریم را برطرف می‌نماید. همچنین تازه‌واردان می‌توانند با استفاده از خدمات حمل‌ونقل بین‌المللی، بدون دغدغه‌های لجستیکی به صادرات بپردازند.

ایجاد مکانیسم‌های پرداخت جایگزین

ایجاد سیستم‌های پرداخت جایگزین مانند مبادله ریال-روبل یا ریال-یوان با کشورهای همسایه برای دور زدن تحریم‌ها ضروری است. این روش امنیت مالی مبادلات را افزایش داده، ریسک‌های مالی را کاهش می‌دهد و به رشد صادرات صنعتی منجر می‌شود.

همکاری‌های چندجانبه و تنش‌زدایی

همکاری‌های چندجانبه در سازمان‌هایی مانند اکو و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، همراه با کاهش تنش‌های بین‌المللی، فضای اقتصادی باثباتی ایجاد کرده و راه را برای صادرات صنعتی به بازارهای بزرگ‌تر باز می‌کند. به‌روزرسانی روش‌های تجاری نیز سهم بخش صنعتی را افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

در پایان این بررسی مشخص می‌شود که دیپلماسی اقتصادی جدید ایران با محوریت همکاری با کشورهای همسایه، تنها یک راهکار دفاعی در برابر تحریم‌ها نیست، بلکه فرصت ارزشمندی برای رشد پایدار به شمار می‌رود. از مبانی اولیه این دیپلماسی تا آمارهای تجاری، فرصت‌ها و چالش‌ها، و راهکارهای ارائه شده، همگی از ظرفیت بالای ایران برای تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی منطقه‌ای حکایت دارند. گسترش روزافزون روابط با کشورهایی مانند عراق، ترکیه، روسیه، کشورهای آسیای مرکزی و حوزه خلیج فارس، جایگزین هوشمندانه‌ای برای ارتباط با بازارهای غربی ایجاد کرده است، و در این زمینه صادرات کالاهای صنعتی می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند و وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی را کاهش دهد.