بازسازی سیستم ترخیص پس از انفجار: تغییرات ساختاری در گمرک و زنجیره ترخیص

در تجارت بین الملل، گمرک قلب زنجیره تأمین محسوب می‌شود. هرگونه اختلال در این سیستم می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد کشورها داشته باشد. انفجار بندر شهید رجایی در تاریخ 6 اردیبهشت 1404، یکی از بزرگ‌ترین بنادر تجاری ایران، نه‌تنها خسارات جانی و مالی سنگینی به بار آورد، بلکه زنگ خطری برای بازنگری و بازسازی سیستم ترخیص گمرکی بود. این حادثه تلخ که منجر به کشته شدن و مصدومیت افرادی شد، ضرورت ایجاد برخی تغییرات ساختاری در گمرک را بیش از پیش نمایان کرد. در ادامه، به بررسی این تغییرات، تأثیرات آن بر زنجیره ترخیص و فرصت‌های جدیدی که برای واردکنندگان ایجاد شده است، می‌پردازیم.

تأثیر انفجار بندر رجایی بر ترخیص کالاها

انفجار بندر شهید رجایی، مانعی ناگهانی برای تجارت ایران بود. تصور کنید بندری که روزانه 70 درصد ترانزیت کشور را مدیریت می‌کند، ناگهان از مدار خارج شود. نتیجه چه بود؟

توقف چرخه ترخیص

در آن روزهای اول، عملیات تخلیه کالاها متوقف شد. کانتینرهای حامل لوازم الکترونیک، قطعات صنعتی و مواد اولیه کارخانه‌ها که سهم عمده‌ای از واردات چین به ایران را تشکیل می‌دهند، در آب‌های خلیج فارس بلاتکلیف ماندند. برای بسیاری از واحدهای تولیدی، این یعنی تعطیلی خطوط مونتاژ و عقب‌افتادن سفارش‌ها.

هزینه‌هایی که افزایش یافتند

وقتی محموله‌ها به بنادر جایگزینی مثل امام خمینی یا چابهار منتقل شدند، واردکنندگان با بار هزینه‌های جدید مواجه شدند که عمدتاً شامل این موارد بود:

• هزینه‌های انبارداری در بنادر شلوغ.
• جریمه‌های تأخیر (دموراژ) کشتی‌ها.
• کرایه اضافه برای حمل‌ونقل به مراکز استان‌ها. رقمی که از زبان فعالان تجاری شنیدیم حدود ۳۰ درصد بیشتر از هزینه معمول لجستیک بود.

مشکلات ناشی از تأخیر

شرکت‌هایی که سال‌ها روی حمل و نقل دریایی حساب باز کرده بودند، ناگهان با واقعیت تلخی روبه‌رو شدند:

• کالاهای فاسدشدنی (مثل مواد شیمیایی) در گمرک معطل ماندند.
• قراردادهای تحویل با مشتریان داخلی به‌هم ریخت.
• خطوط تولید به‌خاطر نرسیدن قطعات صنعتی متوقف شد.

پاسخ فوری گمرک به این وضعیت چه بود؟

این حادثه، فرصتی برای بازنگری در ساختار گمرکی ایران فراهم کرد. از انتقال اختیارات ترخیص به بنادر دیگر گرفته تا دیجیتالی شدن فرایندها و بهبود پروتکل‌های ایمنی، تغییرات ساختاری در گمرک به‌عنوان پاسخی به این بحران شکل گرفت. در میان این آشوب، گمرک ایران دست‌به‌کار شد. سه اقدام حیاتی که اوضاع را از بحران خارج کرد:

• ترخیص اضطراری کالاهای حیاتی: داروها، تجهیزات پزشکی و مواد غذایی اولین گروهی بودند که از صف طولانی ترخیص عبور کردند. اینجا بود که عبارت “اولویت ملی” معنای واقعی خودش را نشان داد.
• توزیع هوشمند پرونده‌ها: پرونده‌های بندر رجایی بین گمرکات تهران، تبریز و مشهد پخش شد تا از حداکثر توان گمرک کشور استفاده شود.
• ضرب‌الاجل ۲۴ ساعته: مدیران گمرک موظف شدند پرونده‌های معطل‌مانده را حداکثر ظرف ۲۴ ساعت بررسی کنند. این سرعت بی‌سابقه، از انباشت کوهی از کانتینرها جلوگیری کرد.

نکته: این اقدامات نشان داد سیستم گمرکی ایران انعطاف‌پذیری خوبی دارد، اما حادثه بندر شهید رجایی ثابت کرد این انعطاف‌پذیری برای تطبیق با تجارت بین المللی، نیاز به زیرساخت‌های بهتری دارد. همین‌جا بود که زمزمه‌های تغییرات ساختاری گمرک جدی‌تر از همیشه شنیده شد.

چرا بازسازی سیستم ترخیص مهم است؟

بندر شهید رجایی، با مدیریت بیش از 70 درصد ترافیک کانتینری ایران، ستون فقرات تجارت دریایی کشور محسوب می‌شود. این بندر نقش خیلی مهمی در واردات کالا از چین دارد؛ کشوری که بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در سال‌های اخیر بوده است. اما انفجار ناگهانی در این بندر، عملیات ترخیص را برای مدتی متوقف کرد و نشان داد که وابستگی بیش از حد به یک بندر ریسک های زنجیره تأمین را بیشتر و جدی‌تر می‌کند.

تغییرات ساختاری در گمرک: گامی به سوی تاب‌آوری

وقتی انفجار رخ داد، ایران بی‌درنگ دست به کار شد تا سیستم ترخیص را از نو بسازد. هدف این بازسازی فقط برگرداندن بندر شهید رجایی به حالت عادی نبود؛ بلکه می‌خواستند سیستمی بسازند که در برابر بحران‌های بعدی هم دوام بیاورد. تاب‌آوری یعنی اینکه حتی در شرایط سخت، چرخ تجارت از حرکت نایستد. حالا بیایید ببینیم چه تغییراتی در این مسیر اعمال شده است.

انتقال اختیارات به بنادر دیگر

یکی از مهم‌ترین درس‌های این حادثه، وابستگی بیش‌ازحد به یک بندر بود. یکی از اولین قدم‌ها پس از انفجار، کم کردن بار بندر شهید رجایی بود. این بندر سال‌ها مرکز اصلی تجارت دریایی ایران بوده، اما حادثه نشان داد که تکیه بیش از حد به یک نقطه چقدر می‌تواند خطرناک باشد. به همین دلیل، بخشی از وظایف ترخیص به بنادر دیگر مثل چابهار و بندر امام خمینی سپرده شد. این کار نه‌تنها فشار روی بندر اصلی را کم کرد، بلکه ثابت کرد ایران می‌تواند با گسترش گزینه‌های حمل‌ونقل، زنجیره تأمین را چابک‌تر کند. حالا گمرک به‌صورت جدی‌تر روی سایر روش‌های حمل‌ونقل (هوایی، ریلی و جاده‌ای) سرمایه‌گذاری کرده است.

• مسیر جدید چین به ایران:
  • انتقال بخشی از محموله‌ها به بندر چابهار و بهبود استفاده از مسیر ریلی چین به ایران.
  • کاهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی زمان ترانزیت نسبت به مسیر سنتی بندر رجایی.
• توسعه انبارهای هوشمند: برای کالاهای حساس مانند تجهیزات پزشکی و الکترونیک، سیستم‌های کنترل دما و رطوبت راه‌اندازی شده است.

برای کسانی که از چین کالا وارد می‌کنند، این یعنی گزینه‌های بیشتری روی میز است. دیگر لازم نیست نگران توقف ناگهانی عملیات در یک بندر خاص باشید. مثلاً بندر چابهار با موقعیت ویژه‌اش می‌تواند راهی سریع‌تر و مطمئن‌تر برای رسیدن کالاهایتان باشد.

دیجیتالی شدن فرایندهای گمرکی

یکی از بزرگ‌ترین تغییرات، اتصال سامانه‌های گمرک به بانک مرکزی و وزارت صمت است. ایران از قبل به سمت استفاده از سیستم ASYCUDA حرکت کرده بود، اما انفجار مثل یک تلنگر عمل کرد تا این فرایند جدی‌تر دنبال شود. این سیستم که سازمان ملل آن را طراحی کرده، کارها را شفاف‌تر و سریع‌تر می‌کند. دیگر خبری از کاغذبازی‌های وقت‌گیر نیست و زمان ترخیص کوتاه‌تر شده است. این یکپارچه‌سازی باعث شد زمان ترخیص تا حدود زیادی کاهش یابد، و مسیر سبز گمرکی برای کالاهایی با پیش‌تأیید استاندارد فعال شود (بدون بازرسی فیزیکی).

بهبود ایمنی و مدیریت مواد خطرناک

انفجار بندر شهید رجایی درس بزرگ دیگری هم داشت: ذخیره‌سازی نادرست مواد خطرناک می‌تواند فاجعه به بار بیاورد. برای همین، گمرک ایران قوانین سفت و سختی برای جابجایی و نگهداری این مواد گذاشت. این کار ایمنی بنادر را بالا می‌برد و از تکرار چنین حوادثی جلوگیری می‌کند.

برای تجارت با چین، این یعنی صادرکننده‌ها باید حواسشان را جمع کنند. اگر کالای خطرناک وارد می‌کنید، باید مطمئن شوید که همه چیز با جدیدترین استاندارد اجباری واردات ایران جور درمی‌آید. این کار شاید اولش کمی سخت باشد، اما در نهایت همه از ایمنی بیشتر سود می‌برند.

همچنین گمرک ایران اقدام به ایجاد تغییراتی در زمینه مدیریت مالی خود کرد. به طور مثال امکان ترخیص نسیه، با تأخیر ۳ ماهه برای کمک به واردکنندگان میسر شد. همچنین ثبات نرخ ارز در سامانه نیما برای کالاهای وارداتی از چین هم یکی از اقدامات دیگر گمرک بود.

تأثیر تغییرات بر زنجیره ترخیص و تجارت با چین

این تحولات، زنجیره ترخیص را زیر و رو کرده است. هم چالش‌هایی پیش آمده و هم فرصت‌هایی برای واردکننده‌های چینی باز شده. بیایید نگاهی دقیق‌تر بیندازیم.

سرعت بیشتر در ترخیص کالا

با دیجیتالی شدن، دیگر لازم نیست روزها منتظر ترخیص کالاهایتان بمانید. این برای کالاهای حساس به زمان مثل مواد غذایی یا دارو یک موهبت واقعی است. فکرش را بکنید؛ کالاهایتان در یک روز الی دو ترخیص می‌شوند، هزینه انبار کم می‌شود و مشتری‌هایتان راضی‌تر می‌مانند. این همان چیزی است که گمرک جدید به شما وعده می‌دهد.

تنوع در مسیرهای حمل‌ونقل

حالا که وظایف ترخیص بین بنادر مختلف پخش شده، دستتان برای انتخاب بازتر است. بندر چابهار، با امتیازاتی مثل معافیت‌های گمرکی و فرایندهای آسان‌تر، می‌تواند انتخاب هوشمندانه‌ای باشد. از طرف دیگر، حمل ترکیبی، یعنی استفاده همزمان از دریا، ریل و جاده، به شما کمک می‌کند تا اگر مشکلی پیش آمد، گیر نیفتید. این یعنی زنجیره تأمینتان محکم‌تر و قابل اعتمادتر می‌شود.

مدیریت بهتر کالاهای خطرناک

اگر با مواد شیمیایی یا کالاهای خطرناک سروکار دارید، قوانین جدید ایمنی ممکن است اولش شما را به دردسر بیندازد. اما این سختی ارزشش را دارد. با رعایت این استانداردها، هم حوادث کمتر می‌شود و هم اعتماد به زنجیره تأمین بیشتر. فقط کافی است با شریک‌هایتان خوب هماهنگ کنید تا همه چیز خوب پیش برود.

ریسک‌ها و راهکارهای زنجیره تأمین

هر تغییری با خود ریسک‌هایی به همراه دارد و تغییرات ساختاری در گمرک نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما با برنامه‌ریزی درست، می‌توانید این ریسک‌ها را مدیریت کنید.

کاهش وابستگی به یک بندر

وابستگی بیش از حد به بندر شهید رجایی، یکی از نقاط ضعف زنجیره تأمین ایران بود که انفجار آن را آشکار کرد. تأخیر در ترخیص یا افزایش هزینه‌ها از جمله ریسک‌هایی است که ممکن است با آن مواجه شوید. راهکار؟ تنوع‌بخشی به مسیرهای حمل‌ونقل و استفاده از بنادر جایگزین. این استراتژی نه‌تنها ریسک را کاهش می‌دهد، بلکه انعطاف‌پذیری شما را در برابر بحران‌های آینده بالا می‌برد.

بهره‌گیری از حمل ترکیبی

ایران با موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد خود، می‌تواند از حمل ترکیبی برای اتصال به بازارهای جهانی استفاده کند. برای مثال، کالاهایی که از چین به تهران می‌رسند، می‌توانند از طریق راه‌آهن منتقل شوند، نه دریا. این روش سریع‌تر و امن‌تر است، ولی هزینه‌های حمل‌ونقل بیشتری به همراه دارد.

استفاده از مناطق تجاری آزاد

مناطق تجاری آزاد مانند چابهار، نقشی مهم در بازسازی زنجیره ترخیص ایفا می‌کنند. این مناطق با ارائه معافیت‌های گمرکی و فرایندهای ساده‌تر، به واردکنندگان کمک می‌کنند تا هزینه‌های خود را کاهش دهند.

سیاست‌های جدید گمرکی: نگاهی به آینده

دولت ایران همچنان در حال بررسی سیاست‌های جدیدی است که تجارت را تسهیل کند. از مشوق‌هایی برای استفاده از بنادر جایگزین گرفته تا کاهش تعرفه‌ها در مناطق تجاری آزاد، این سیاست‌ها فرصت‌های جدیدی برای واردکنندگان ایجاد می‌کنند. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی برای بهبود زیرساخت‌های بندری و گمرکی، می‌تواند تجارت دریایی ایران را به سطح بالاتری برساند.

چشم‌انداز آینده

بازسازی سیستم ترخیص پس از انفجار، فراتر از یک واکنش به بحران بود؛ این یک فرصت برای ایجاد سیستمی قوی‌تر و تاب‌آورتر است. تغییرات ساختاری در گمرک، از دیجیتالی شدن گرفته تا تنوع‌بخشی به بنادر، نه‌تنها زنجیره تأمین را بهبود می‌بخشد، بلکه به واردکنندگان امکان می‌دهد تا با اطمینان بیشتری به تجارت خود ادامه دهند.

برای شما به‌عنوان یک واردکننده، این تغییرات به معنای دسترسی به مسیرهای جدید، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت ترخیص است. با بهره‌گیری از این فرصت‌ها و تطبیق استراتژی‌های خود با شرایط جدید، می‌توانید نه‌تنها از رقبا پیشی بگیرید، بلکه به رشد پایدار کسب‌وکارتان کمک کنید.

چند نکته پایانی برای واردکنندگان

استفاده از بنادر جایگزین و مناطق آزاد تجاری

• بندر چابهار: معافیت مالیاتی و ترخیص سریع‌تر به‌دلیل زیرساخت‌های جدید.
• مناطق آزاد (قشم، کیش): امکان نگهداری کالا و ترخیص تدریجی با تعرفه کمتر.

کاهش ریسک با بیمه و قراردادهای هوشمند

• بیمه‌های جامع تأخیر ترخیص بر اساس شرایط اینکوترم های جامع‌تر.
• استفاده از پلتفرم‌های ردیابی محموله برای نظارت لحظه‌ای بر وضعیت کالا.

همکاری با کارگزاران و خدمات ترخیص سریع

برخی شرکت‌های مجاز و با تجربه مانند گروه بازرگانی جولایی می‌توانند فرآیند ترخیص را تا ۴۰ درصد سریع‌تر انجام دهند.

در نهایت، انفجار بندر شهید رجایی یک یادآوری بود که در تجارت، انعطاف‌پذیری و آمادگی کلید موفقیت است. حالا که سیستم ترخیص در حال بازسازی است، زمان آن رسیده که شما هم استراتژی‌های خود را بازسازی کنید و از این تغییرات به نفع خود استفاده کنید. آماده‌اید؟