در خرداد 1404 (ژوئن 2025)، جمهوری اسلامی ایران با یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی خود مواجه شد. درگیری مستقیم با رژیم صهیونیسم، که با حملات غافلگیرانه به تأسیسات نظامی و هسته‌ای ایران آغاز شد، تنش‌های منطقه‌ای را به اوج رساند. این بحران، اقتصاد ایران را که پیش‌تر تحت فشار تحریم‌ها و مشکلات داخلی بود، در معرض آزمونی سخت قرار داد. با این حال، ایران با تکیه بر مدیریت زیرساخت‌های لجستیکی، بنادر و ذخایر استراتژیک خود تاکنون تا حدی توانسته از فروپاشی اقتصادی جلوگیری کند.
زمینه درگیری
در 19 خرداد 1404، اسرائیل حملات گسترده‌ای را علیه تأسیسات نظامی و هسته‌ای ایران آغاز کرد. این حملات که شامل ترور برخی از رهبران نظامی و دانشمندان هسته‌ای نیز بود، با پاسخ موشکی و پهپادی ایران به شهرها و پایگاه‌های نظامی اسرائیل همراه شد. این درگیری‌ها که 12 روز به طول انجامید، اقتصاد ایران را در شرایطی بحرانی قرار داد. اما زیرساخت‌های تجاری و لجستیکی ایران، همراه با دیپلماسی فعال، نقش مهمی در کاهش اثرات منفی این بحران ایفا کردند.
عملکرد اقتصادی ایران در طول بحران
وضعیت کلی اقتصاد
پیش از درگیری‌ها، اقتصاد ایران با چالش‌هایی مانند تورم بالا و کاهش رشد اقتصادی مواجه بود. در سال 2024، رشد اقتصادی ایران به 3.4 درصد رسید، اما در سال 2025 این رقم به 0.3 درصد کاهش یافت. تورم نیز از 32.6 درصد در سال 2024 به 43.3 درصد در سال 2025 افزایش پیدا کرد. صادرات کالاها و خدمات نیز که در سال 2024 رشدی 4.6 درصدی داشت، در سال 2025 با کاهش 5 درصدی مواجه شد. این شرایط که به علت افزایش تحریم‌ها علیه ایران رخ داده بود، اقتصاد ایران را پیش از آغاز درگیری‌ها شکننده کرده بود، اما مدیریت بحران مانع از وخامت بیشتر اوضاع شد.
عملکرد بنادر و لجستیک
بنادر ایران در طول این بحران نقشی اساسی داشتند. بندر شهید رجایی، به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر کانتینری ایران، با مدیریت بیش از 3 میلیون TEU در سال 2024 و رشد 13 درصدی نسبت به سال قبل، توانست جریان تجارت را حفظ کند. همچنین، بندر خرمشهر در چهار ماه اول سال 1403 رشد 62 درصدی در جابه‌جایی کالا را تجربه کرد. این عملکرد نشان‌دهنده آمادگی زیرساخت‌های لجستیکی ایران برای مقابله با شرایط اضطراری است.
| بندر | عملکرد سال 2024 (TEU) | رشد نسبت به سال قبل | توضیحات |
|---|---|---|---|
| شهید رجایی | بیش از ۳ میلیون | ۱۳٪ | مدیریت ۸۵٪ کانتینرهای ایران |
| خرمشهر | نامشخص | ۶۲٪ | افزایش فعالیت در ۴ ماه اول ۱۴۰۳ |
اصلاحات گمرکی
دولت جمهوری اسلامی ایران با کاهش زمان ترخیص کالا از 72 ساعت به 8 ساعت، فرآیندهای گمرکی را بهبود بخشید. این اقدامات به تسریع در تجارت و جلوگیری از اختلالات عمده کمک کرد و نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری سیستم گمرکی در شرایط بحرانی بود.
ذخایر استراتژیک
جمهوری اسلامی ایران با استفاده از ذخایر استراتژیک خود، نیازهای اساسی مردم را در طول بحران تأمین کرد. مدیریت دقیق این ذخایر مانع از بروز کمبودهای گسترده شد و به ثبات نسبی بازار کمک کرد.
تهدید بستن تنگه هرمز و تأثیرات جهانی
ایران در جریان درگیری‌ها تهدید به بستن تنگه هرمز کرد؛ تنگه‌ای که 20 درصد از نفت جهان از آن عبور می‌کند. این تهدید باعث شد قیمت نفت از 69 دلار در ازای هر بشکه در 12 ژوئن 2025 به 74 دلار در 13 ژوئن افزایش یابد (رشد 7.2 درصدی). اگر این تهدید عملی می‌شد، قیمت نفت می‌توانست به 130 دلار در هر بشکه برسد و اقتصاد جهانی را به رکود بکشاند. با این حال، عدم اجرای این تهدید از اختلالات گسترده جلوگیری کرد.
| شاخص | مقدار قبل از تهدید | مقدار پس از تهدید) | تغییر درصد |
|---|---|---|---|
| قیمت نفت | ۶۹ دلار/بشکه | ۷۴ دلار/بشکه | ۷.۲٪ |
تحولات دیپلماتیک و تجاری
ایران در این دوره روابط تجاری خود را با چین و روسیه تقویت کرد. چین، به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران، نقش کلیدی در حفظ صادرات نفت داشت. همچنین واردات از چین، بخش عمده واردات ایران را به خود اختصاص داده است. در مقابل، تجارت با کشورهای غربی کاهش یافت. این تغییرات به ایران کمک کرد تا اثرات تحریم‌های احتمالی را به حداقل برساند.
این وضعیت چه تأثیری بر واردات و صادرات ایران خواهد داشت؟
سناریوی اول: بازگشت به ثبات
شرایط محقق:
- توقف درگیری‌ها قبل از مرداد ۱۴۰۳
- توافق غیرعلنی ایران و رژیم صهیونی
پیامدهای اقتصادی:
| شاخص | تغییرات پیش‌بینی شده |
|---|---|
| رشد صادرات نفت | ▲ ۳۵% تا پایان ۱۴۰۳ |
| تورم سالانه | ▼ از ۴۸% به ۳۲% |
| جذب سرمایه خارجی | ▲ حدود 2 میلیارد دلار |
سناریوی دوم: جنگ تمام‌عیار
سلسله رویدادها:
۱. بسته شدن موقت تنگه هرمز (۷-۱۴ روز)
۲. حمله به نفتکش‌های خلیج فارس
۳. مداخله نظامی مجدد آمریکا (پیش تر در مذاکرات ایران و آمریکا را نیز بررسی کردیم.)
پیامدهای جهانی:
- قیمت نفت: صعود به ۲۰۰-۲۳۰ دلار
- رکود اقتصادی اروپا: کاهش ۵.۳% تولید ناخالص داخلی
- فروپاشی زنجیره تأمین: کمبود ۴۰% کالاهای اساسی در آسیا
استراتژی بقای ایران:
- تکیه بر کریدورهای زمینی: انتقال ۹۰% تجارت به مسیرهای ریلی INSTC و چابهار-زاهدان
- اقتصاد جنگی: تبدیل ۶۰% صنایع به تولید کالاهای حیاتی
- همکاری با متحدان: ایجاد شبکه مبادلات پایاپای با روسیه، چین و پاکستان
نتیجه‌گیری
درگیری‌های خرداد 1404 نشان داد که ایران، با وجود فشارهای اقتصادی و نظامی، قادر به حفظ تاب‌آوری خود است. عملکرد بنادر، اصلاحات گمرکی و مدیریت ذخایر استراتژیک، همراه با دیپلماسی تجاری مؤثر، از فروپاشی اقتصاد جلوگیری کرد. تهدید بستن تنگه هرمز نیز بار دیگر اهمیت استراتژیک ایران را در بازار جهانی انرژی برجسته ساخت. این تجربه نشان می‌دهد که تاب‌آوری اقتصادی ایران در برابر بحران‌ها، چیزی نیست که بشود به سادگی آن را از بین برد.
تجربه این جنگ نشان داد که ترکیب مدیریت دولتی، حضور بخش خصوصی و ذخایر استراتژیک می‌توانند حتی در سخت‌ترین شرایط، چرخ‌های تجارت خارجی را به حرکت درآورند. با این حال، تحولات آینده منطقه نیازمند راهبردهای هوشمندانه با محوریت کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و توسعه روابط تجاری با متحدان استراتژیک است.