اگر یک واردکننده باشید، به خوبی می‌دانید که فضای کسب‌وکار ایران در سال‌های اخیر شاهد نوسانات شدیدی بوده است. در این میان، مکانیسم ماشه (Snap Back) نه به عنوان یک مفهوم تئوریک، بلکه به عنوان یک واقعیت ملموس، تمام معاملات تجارت خارجی را تحت تأثیر قرار داد. اما این مکانیسم دقیقاً چیست و چگونه جریان واردات کالاهای شما را از تولیدکننده خارجی تا انبار در ایران، با چالش مواجه کرده است؟ تصور کنید شما به عنوان یک واردکننده، ماه‌ها برای واردات مواد اولیه از چین برنامه‌ریزی کرده‌اید، اما ناگهان تحریم‌های سازمان ملل بازمی‌گردند و بانک‌های چینی که همیشه کانال مطمئنی بودند، محتاط‌تر از همیشه عمل می‌کنند. این واقعیت تجارت خارجی ایران پس از ۶ شهریور ۱۴۰۴ است، زمانی که سه کشور اروپایی، فرانسه، آلمان و بریتانیا، مکانیسم ماشه را فعال کردند و تحریم‌ها به طور کامل بازگشتند. این رویداد، که با مخالفت ایران و برخی قدرت‌های جهانی همراه بود، نه تنها عرصه سیاسی را متشنج کرد، بلکه واردات و صادرات را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در این مقاله به تشریح تأثیرات مکانیسم ماشه بر واردات می‌پردازیم و راه‌های مقابله با چالش‌های پیش رو را مرور می‌کنیم.
مکانیسم ماشه چیست؟
برای شروع، بیایید مکانیسم ماشه را به زبانی ساده تعریف کنیم، نه با اصطلاحات پیچیده سیاسی. این مکانیسم، بخشی از توافق ۲۰۱۵ (برجام) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است. به طور خلاصه، مثل یک “کلید قطع اضطراری” عمل می‌کند: اگر یکی از طرف‌های توافق ادعا کند ایران تعهداتش را نقض کرده، تحریم‌های پیشین سازمان ملل بدون نیاز به رأی‌گیری جدید، پس از ۳۰ روز بازمی‌گردند. در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹)، آمریکا تلاش کرد آن را فعال کند، اما چون از برجام خارج شده بود، شکست خورد. اما در ۲۰۲۵، کشورهای اروپایی (E3) این فرآیند را آغاز کردند و شورای امنیت نتوانست جلویش را بگیرد.
برای شما به عنوان واردکننده، نکته مهم ماجرا این است: این بازگشت تحریم‌ها، یک تهدید فراگیر برای هر مبادله اقتصادی است. حتی اگر کالای شما مستقیماً تحریمی نباشد، سایه این مکانیسم بر سیستم بانکی جهانی می‌افتد و بانک‌ها را از همکاری با ایران می‌ترساند. نتیجه؟ اختلال در پرداخت‌ها، افزایش هزینه‌ها و تأخیر در تحویل کالا. مثلاً، اگر قبلاً از بانک های چین برای انتقال پول استفاده می‌کردید، حالا این بانک‌ها به دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه، محدودیت‌های بیشتری اعمال می‌کنند و ممکن است درگاه‌های خود را مسدود کنند. این مکانیسم، بیش از هر چیز، فضای عدم قطعیت ایجاد می‌کند که برنامه‌ریزی بلندمدت را برای واردکنندگان سخت می‌کند.
تأثیر مستقیم مکانیسم ماشه بر واردات
حالا برسیم به قلب مطلب. واردات ایران، که در سال ۱۴۰۳ حدود ۶۰ میلیارد دلار ارزش داشت و ستون فقرات صنایع از خودروسازی تا داروسازی است، حالا با ضربه‌ای سنگین روبرو شده. فعال‌سازی اسنپ‌بک، تحریم‌های قدیمی مانند ممنوعیت فروش تسلیحات، محدودیت فناوری‌های دوگانه و نظارت بر مواد مرتبط با برنامه‌های خاص را بازگردانده است. این تحریم‌ها، که رعایتشان برای همه کشورها الزامی است، واردات ایران را در چند محور اصلی مختل کرده‌اند.
اولین و بزرگ‌ترین مانع، اختلال در نقل و انتقالات مالی است. پرداخت پول به تأمین‌کننده خارجی، که قبلاً با سیستم‌های بانکی متعارف انجام می‌شد، حالا پرریسک‌تر شده. بانک‌های چین، که تا پیش از این کانال‌های غیرمستقیم خوبی بودند، محتاط‌تر عمل می‌کنند و بسیاری از آن‌ها به دلیل ترس از عواقب، مبادلات ایرانی را محدود کرده‌اند. این وضعیت، واردکنندگان را مجبور به تغییر مبنای پرداخت می‌کند، یعنی از دلار به یوان یا حتی استفاد از روش‌های پرهزینه‌تر مانند حواله‌های غیرمتداول یا معاملات پایاپای، که هزینه‌ها را تا ۲۰-۳۰ درصد افزایش می‌دهد و امنیت مالی را به خطر می‌اندازد.
دوم، بحران در بیمه و حمل و نقل بین‌المللی است. حتی اگر مسئله پرداخت را حل کنید، حمل کالا چالش بعدی است. شرکت‌های بیمه‌گر جهانی، ریسک حمل محموله‌های ایرانی را پوشش نمی‌دهند و خطوط کشتیرانی بزرگ، همکاری با بنادر ایران را کاهش داده‌اند. این عوامل، هزینه لجستیک را گاهی چند برابر می‌کند و زمان تحویل را طولانی‌تر می‌کند. مثلاً، اگر واردکننده غلات هستید، حالا باید با تأخیرهای ناشی از بازرسی‌های سازمان ملل دست و پنجه نرم کنید.
سوم، چالش در تأمین کالاهای خاص و فنی. واردات کالای تحریمی یا با کاربرد دوگانه (هم صنعتی و هم نظامی) تقریباً متوقف شده. حتی برای ماشین‌آلات پیشرفته، شرکت‌های اروپایی از فروش فناوری یا خدمات پس از فروش خودداری می‌کنند. این مسئله، صنایع ایرانی را با کمبود قطعات روبرو کرده و تولید را مختل می‌کند.
در مجموع، این تأثیرات، تورم وارداتی را از ۲۵ به ۳۰-۳۵ درصد افزایش داده و قیمت تمام‌شده کالا را بالا می‌برد، که مستقیماً بر حاشیه سود شما تأثیر می‌گذارد.
تأثیر بر صادرات و ارتباط آن با واردات
در این وضعیت، نمی‌توان صادرات را نادیده گرفت چون واردات و صادرات مثل دو روی یک سکه‌اند. صادرات ایران در ۱۴۰۳ حدود ۴۸ میلیارد دلار بود. اسنپ‌بک، این بخش را هم لرزاند و صادرات نفت را از ۱.۵ میلیون بشکه در روز به کمتر از ۱ میلیون کاهش داد، چون بیمه و حمل دریایی مختل شده است. صادرات غیرنفتی مثل موارد اولیه صنایع فولاد هم ۱۵-۲۰ درصد افت می‌کند، که به دلیل ممنوعیت صادرات فلزات فرآوری‌نشده است.
این افت صادرات، درآمد ارزی کشور را کم می‌کند و نرخ ارز را نوسانی‌تر می‌سازد. برای شمایی که واردکننده هستید، این یعنی هزینه بیشتر برای خرید ارز و چالش در پرداخت‌ها. همچنین، کمبود ارز، واردات را گران‌تر می‌کند و قدرت رقابت‌پذیری کالاهای وارداتی در بازار داخلی را کاهش می‌دهد. مثلاً، اگر صادرکنندگان پتروشیمی نتوانند ارز بیاورند، شما برای واردات مواد شیمیایی باید بیشتر هزینه کنید.
راهکارهای عملی برای واردکنندگان در وضعیت فعال بودن مکانیسم ماشه
حالا که چالش‌ها را دیدیم، بیایید به راهکارها بپردازیم. فعالیت در وضعیت فعال بودن مکانیسم ماشه چالش‌برانگیز است، اما با هوشمندی می‌توان کار را ادامه داد. اول، تنوع‌بخشی به کانال‌های پرداخت را در نظر بگیرید. وابستگی به یک روش خطرناک است. بررسی روش‌های جایگزین از طریق کشورهای همسایه یا پلتفرم‌های نوین مالی ضروری است. مثلاً، تغییر مبنای پرداخت به یوان از طریق بانک‌های چین، هرچند کارمزد دارد، اما ریسک کمتری دارد.
دومین چیزی که باید در نظر بگیرید، بازتعریف زنجیره تأمین است. تأمین‌کنندگان مختلفی را از کشورهایی انتخاب کنید که حساسیت کمتری به تحریم‌ها دارند، مثل چین یا روسیه. البته کیفیت و هزینه را هم باید بررسی کنید. پس از آن، تقویت ارتباط مستقیم را باید در نظر داشته باشید. روابط شخصی با فروشندگان خارجی می‌تواند معجزه کند. مثلاً، برای مذاکره حضوری، گرفتن ویزای چین آسان‌تر شده و می‌تواند مشکلات پرداخت را حل کند، سفارت چین ویزاهای تجاری ۳۰ روزه با دعوت‌نامه را به راحتی صادر می‌کند.
چهارم، ریسک‌سنجی دقیق است. قبل از قرارداد بستن، روش پرداخت، مسیر حمل و بیمه را بررسی کنید. همچنین، استفاده از رمزارزها برای معاملات کوچک می‌تواند هزینه‌ها را ۱۰ درصد کم کند. ایران تمهیدات محرمانه‌ای برای حفظ تجارت دارد، مثل توافق با اوراسیا که تحریم‌ها را خنثی می‌کند.
سؤالات متداول
برای فهم بهتر، در این بخش به سؤالات رایج شما پاسخ می‌دهیم.
خیر، بر اساس مصوبات سازمان ملل، کالاهای بشردوستانه معاف هستند. اما در عمل، به دلیل پایبندی بیش از حد برخی بانک‌ها و شرکت‌های حمل به تحریمات، هزینه‌ها و موانع افزایش یافته.
این موضوع منوط به توافقات سیاسی جدید است. در کوتاه‌مدت، شرایط فعلی ادامه دارد و باید استراتژی‌ها را بر اساس آن بچینید.
عدم قطعیت. نوسانات ارز، غیرقابل پیش‌بینی بودن کانال‌های پرداخت و قوانین گمرکی، برنامه‌ریزی را سخت می‌کند.
از مسیرهای جایگزین مثل ترکیه استفاده کنید و از وزارت صمت همه مجوزهای مورد نیاز را بگیرید.
بسیار مفید است. روابط حضوری می‌تواند پرداخت‌ها را تسهیل کند.
۷-۱۰ روز برای باز کردن حساب در بانک‌های چینی.
جمع‌بندی
مکانیسم ماشه، رویدادی تاریخی است که ساختار اقتصاد ایران، به خصوص واردات را تغییر داد. با فعال‌سازی این مکانیسم، واردات ۲۰-۲۵ درصد افت خواهد کرد، اما این پایان راه نیست، فرصتی برای انعطاف‌پذیری بیشتر و نوآوری است. شما به عنوان واردکننده، حالا باید تحلیلگر ریسک و مدیر بحران هم باشید. با شبکه‌سازی قوی، تنوع‌بخشی و دانش به‌روز، می‌توانید کسب‌وکارتان را به سمت سودآوری ببرید. امیدواریم این مطلب برایتان مفید بوده باشد و موفق باشید!